Bài Tụng 41-45

Quán chiếu tính y tha V
ô minh thành tuệ giác.
Luân hồi và chân như
Tuy hai mà thành một.

Nếu sống trong chánh niệm để có thể thấy được tính y tha khởi trong  lòng sự vật thì chúng ta có thể chuyển vô minh thành tuệ giác. Có chánh  niệm về bản chất tương tức tương nhập của vạn hữu là chìa khóa của sự  chuyển hóa.

Trong Duy Biểu Học có giáo lý về ba tự tánh. Tự tánh là đối tượng của  nhận thức. Tự tánh tiếng Phạn là svabhāva, dịch nghĩa là "bản chất của  chính nó", tiếng Anh là the True Nature, the Self Nature.

Tự tánh đầu tiên là tự tánh biến kế (parikalpita, nature of  imaginery construction and discrimination). Tự tánh này không phải chính  nó tự có mà do vô minh, ngu muội tạo nên. Khi chúng ta buồn, nhìn mặt  trăng chúng ta thấy mặt trăng buồn! Tự tánh biến kế là tạo tác của tâm  ý. Khi quan niệm thế giới có sinh, có diệt, có thành, có hoại, có một,  có nhiều, có đến, có đi... là tạo tác ra những tính chất mà chính thực  tại không có. Chúng ta bị giam hãm trong thế giới của vô minh, sinh tử  là vì chúng ta đã tạo ra một thế giới mà chúng ta tưởng là thực tại tự  thân nhưng kỳ thật chỉ là thế giới biến kế chấp.

Ngược lại với tự tánh biến kế là tự tánh viên thành thật (pariniṣpanna, fulfilled nature). Thế giới của tự tánh viên thành thật  là thế giới không có sự tạo tác của tâm ý, không có những khái niệm. Tự  tánh viên thành thật là tự tánh đích thực của vạn pháp trong đó không có  sinh, không có diệt, không có thành, không có hoại, không có một, không  có nhiều, không có đến, không có đi...

Tự tánh thứ ba là tự tánh y tha khởi (paratantra, nature of  interdependence). Tha là khác. Y tha khởi là nương vào những cái khác,  những hiện tượng khác mà phát khởi. Tự tánh của một bông hoa là một ví  dụ của y tha khởi: Hạt giống, mặt trời, đám mây là những điều kiện khác  mà bông hoa nương vào để hiện hữu.

Y tha khởi là tự tánh của vạn pháp. Nếu biết quán chiếu tánh y tha  khởi của vạn sự, vạn vật thì chúng ta có thể chuyển vô minh thành tuệ  giác. Quán chiếu tánh y tha ở đây là sử dụng vô thường quán, vô ngã quán  và nhân duyên quán. Vô thường quán cũng là vô ngã quán, và vô ngã quán  cũng là nhân duyên quán.

Vô thường, vô ngã

Khi học về Tam Pháp Ấn chúng ta đã thấy rằng khi tiếp xúc được với vô  thường, vô ngã của vạn pháp thì có thể tiếp xúc với tự tánh niết bàn  của vạn pháp. Có thể nói niết bàn tương đương với tự tánh viên thành  thật, tức là tự tánh không sinh, không diệt, không một, không nhiều,  không có, không không. Vô thường, vô ngã là đứng về phương diện hiện  tượng (phenomenal) mà nói, niết bàn là đứng về phương diện bản thể  (noumenal) mà nói.

Vô thường là chìa khóa thứ nhất để mở cửa thực tại về phương diện  thời gian. Vô ngã là chìa khóa thứ hai để mở cửa thực tại về phương diện  không gian. Tuy là hai nhưng kỳ thực là một.

Thời gian và không gian nương nhau mà thành. Thời gian và không gian  cũng có tánh y tha khởi. Muốn thực chứng được thực tại niết bàn thì  trước hết phải tiếp xúc với vô thường, vô ngã. Vì vậy cho nên thực tại  vô thường, vô ngã tương đương với tự tánh y tha khởi.

Vậy thì tự tánh biến kế chấp nằm ở đâu? Câu trả lời là: Nó hiện hữu  do sự tin vào thường, vào ngã. Đó là cái thấy thông tục của những người  không có tu học, của những người vô minh. Thực tại đối với họ là có  thường và có ngã. Thực tại có thường và có ngã là một thực tại mang màu  sắc của biến kế chấp. Vì vậy người tu học phải sử dụng hai chìa khóa vô  thường và vô ngã để quán chiếu sự vật và đạt tới cái thấy y tha khởi.

Cho nên giáo lý Tam Pháp Ấn rất quan trọng, nó là chìa khóa để mở cửa  Duy Biểu. Phương pháp của chúng ta là thắp sáng chánh niệm trong đời  sống hằng ngày. Nhìn cái gì, nghe cái gì, tiếp xúc cái gì cũng phải dùng  chánh niệm để có thể thấy được tự tánh y tha khởi trong những sự vật mà  mình tiếp xúc, dầu là thân thể, hay hơi thở, hay cảm thọ, hay tâm hành,  hay thiên nhiên, sông núi, cây cỏ. Luôn luôn phải sử dụng chánh niệm để  có thể thấy được tính chất y tha khởi của tất cả mọi vật.

Quán chiếu y tha khởi

Đối với những hiện tượng tâm lý hay vật lý của chúng ta cũng như của  người khác, ta cũng phải nhìn bằng con mắt quán chiếu y tha khởi. Nhìn  một bông hoa phải nhìn bằng chánh niệm để thấy được tự tánh y tha của  hoa. Nhìn cha, nhìn mẹ, nhìn bạn bè cũng phải thấy cho được tự tánh y  tha của cha, mẹ, bạn bè. Em bé đó học giỏi, em bé đó ngoan là vì sao?  Phải thấy cho được gốc rễ của cái giỏi, cái ngoan của em. Khi nhìn vào  một em bé hư hỏng, du đãng, khó dạy thì phải thấy được tính y tha của  em. Đó là hoàn cảnh tổ tiên, gia đình, xã hội, học đường của em. Nhìn em  mà thấy được như vậy tức là đã nhìn em bằng con mắt quán chiếu y tha  khởi. Bằng không thì chỉ có giận, có buồn, có trách móc, có rầy la thôi.  Nếu không thấy được tính y tha của em, thì sẽ không hiểu em. Mà nếu  không hiểu thì không thể nào chấp nhận, thương yêu và chuyển hóa em  được.

Một người hay giận, hay buồn và cái giận cái buồn của người đó khiến  cho chúng ta không được an lạc lắm, rồi chúng ta trách móc. Nhưng nếu  nhìn cái giận, cái buồn của người đó bằng con mắt quán chiếu y tha khởi  thì hiểu được gốc rễ gần xa của tâm trạng người đó. Tự nhiên chúng ta  hiểu và không còn trách móc nữa. Ta có thể chấp nhận, thương yêu và giúp  đỡ người kia, cả hai sẽ bớt khổ. Hậu quả tốt đó xảy ra ngay khi ta có  cái thấy y tha khởi.

Hãy quán chiếu y tha khởi về án tử hình. Một người phạm tội giết  người, cướp của là do nhiều nguyên nhân: do những hạt giống trao truyền,  do những hạt giống gieo trồng, do hoàn cảnh xã hội, giáo dục, kinh tế,  gia đình. Vì bất lực không thể giúp người ấy chuyển hóa, người ta nghĩ  rằng để đối trị với người ấy chỉ có phương pháp duy nhất là đem giết đi.  Đó là một sự thua trận. Có thể người ấy không muốn giết người, cướp của  nhưng mà có một sức mạnh gì lớn quá thúc đẩy người đó đi tới hành động  giết người, cướp của. Cho nên nếu nhìn sâu vào thì ta thấy được tính y  tha và có thể khởi tâm từ bi.

Có người đối xử tàn nhẫn, dẫm đạp, chèn ép ta khiến ta oán hận hầu  như không thể nào tha thứ được. Nhưng nếu có thể nhìn được bằng con mắt  quán chiếu y tha khởi, ta sẽ thấy rằng nếu được sinh ra và lớn lên, được  giáo dục trong những điều kiện của người đó, có lẽ chúng ta cũng sẽ  hành động như họ. Cái hiểu đó đưa tới lòng bao dung và chúng ta sẽ không  giận, không thù hằn. Tâm ta sẽ nhẹ nhàng, nếu có chết đi cũng được bình  yên và ít thù hận.

Ngày xưa còn nhỏ, khi đọc kinh, tác giả (Nhất Hạnh) nhận thấy trong  những kiếp trước Bụt đã là một vị "tiên nhẫn nhục", bị người ta đem cưa  thân thể ra từng mảnh mà Bụt vẫn mỉm cười. Tác giả hồi đó đã nghĩ rằng  Bụt không phải là một con người mà là một vị thánh. Làm sao khi bị hành  hạ, cưa thân xác ra như vậy mà Bụt vẫn tha thứ được? Vì còn trẻ tác giả  đã không hiểu được rằng tại vì Bụt có con mắt quán chiếu, Bụt thấy được  những nguyên nhân đưa tới sự tàn ác, bất nhẫn của người kia. Cái thấy đó  đưa tới một chất liệu gọi là chất liệu của đại bi, tức là tình thương  rất lớn, không còn hờn oán và có thể tha thứ. Người nào không có quán  chiếu và chưa nếm được chất liệu của đại bi thì không thể nào hiểu được  hành động của vị tiên nhẫn nhục, tiền thân của Bụt.

Trong giai đoạn chiến tranh Việt Nam, nhiều thanh niên và nhiều vị  xuất gia trẻ tuổi đã tham dự các công tác cứu trợ đồng bào, giúp đỡ nạn  nhân chiến tranh, phát triển nông thôn. Họ làm việc trong những hoàn  cảnh rất khó khăn. Đứng ở giữa hai làn đạn để làm công tác của tình  huynh đệ, họ chịu rất nhiều nghi kỵ và hiểu lầm. Nhiều tác viên đã bị  giết chết trong hận thù, trong đen tối, trong đó có sư Thật Trí. Lúc đó  tác giả đã đi ra ngoại quốc rồi. Khi nhận được tin các người em bị bắt  cóc, bị thủ tiêu như vậy, tác giả đã rất đau khổ và thương xót những tác  viên. Không biết các tác viên ấy khi chết, đã có được chất liệu tha thứ  trong người chưa? Nếu có chất liệu đó, thì trong khi chết, họ có còn  đau khổ chút nào không? Nếu không có chất liệu đại bi mà phải chết trong  hờn oán thì rất tội cho họ. Tác giả đã viết một bài thơ, là bài thơ Dặn  Dò gửi cho các tác viên khác quán chiếu. Dặn dò rằng "Nếu mà em phải  chết, thì chết như thế này":

Dặn dò

Xin hứa với tôi hôm nay
Trên đầu chúng ta có mặt trời
Và buổi trưa đứng bóng
Rằng không bao giờ
em thù hận con người.
Dù con người
có đổ chụp
lên đầu em
cả ngọn núi hận thù
Dù con người giết em
Dù con người
dẫm lên mạng sống của em
như là dẫm lên giun dế
Dù con người móc mật,
moi gan em
đày ải em vào hang sâu tủi nhục
Em vẫn phải
nhớ lời tôi căn dặn:
Kẻ thù chúng ta
không phải con người.
Xứng đáng
chỉ có tình xót thương
vì tôi xin em đừng
đòi điều kiện
bởi vì không bao giờ
oán hờn lên tiếng
đối đáp được
sự tàn bạo con người
Có thể ngày mai
trước khuôn mặt bạo tàn,
một mình em đối diện.
Hãy rót cái nhìn
dịu hiền từ đôi mắt
Hãy can đảm
dù không ai hay biết
và nụ cười em
hãy để nở
trong cô đơn
trong đau thương thống thiết
Những người yêu em
dù lênh đênh
qua ngàn trùng sinh diệt
vẫn sẽ nhìn thấy em.
Tôi sẽ đi
một mình
đầu tôi cúi xuống
Tình thương yêu
bỗng trở nên bất diệt
Đường xa
và gập ghềnh muôn dặm
Nhưng hai
vầng nhật nguyệt
sẽ vẫn còn
để soi bước chân tôi".

Chị Nhất Chi Mai, một trong sáu người Tiếp Hiện đầu tiên (thọ giới  năm 1964), trước  khi tự thiêu (1967) để kêu gọi hai phe lâm chiến ngồi  lại với nhau đã đọc bài thơ đó vào máy ghi âm hai lần.

Khi quán chiếu tính y tha khởi và thấy được con người cũng là nạn  nhân của gia đình, xã hội, của hoàn cảnh thì tự nhiên có cái hiểu. Có  cái hiểu thì tự nhiên có thương xót và tha thứ. Cái hiểu đưa tới cái  thương. Thương đây là từ bi. Và khi có từ bi thì không đau khổ, hờn  giận, và có tuệ giác. Có chất liệu đại bi ở trong trái tim cũng giống  như có nước Cam Lộ. Có nước Cam Lộ thì sẽ không đau khổ, dầu người đó  phụ bạc, phản bội hay hại mình. Đại bi là chất liệu của Bồ tát. Khi đi  thiền hành mà thấy rằng chân mình sắp đạp lên giun dế và biết ngưng lại  là trong người đã có chất liệu đại bi dù là chất liệu đại bi đó đang còn  nhỏ bé. Và nếu biết quán chiếu, biết sống đời sống hằng ngày trong tỉnh  thức thì chất liệu đại bi đó càng ngày sẽ càng lớn lên.

Kinh Pháp Hoa có một câu năm chữ diễn tả lối sống đó: "mắt thương nhìn cuộc đời"  (từ nhãn thị chúng sanh). Mắt thương chỉ có được khi có con mắt hiểu.  Hiểu là hoa trái của quán chiếu, là sống chánh niệm, là nhìn mọi hiện  tượng bằng con mắt quán chiếu y tha khởi. Từ nhãn (mắt từ bi) thị chúng  sanh tức là trí nhãn (mắt trí tuệ) thị chúng sanh. Hiểu đưa đến thương,  hiểu và thương là một.

Tuệ giác

Quán chiếu tính y tha, vô minh thành tuệ giác. Vô minh là không hiểu.  Tuệ giác là hiểu. Cái nhìn thông tục là cái nhìn "thường và ngã". Đó là  cái nhìn sai lầm, có tính cách biến kế. Nó là nền tảng của bao nhiêu  hiểu lầm và đau khổ. Đó là cái nhìn biểu lộ sinh/diệt, có/không,  một/nhiều, đến/đi.

Muốn thoát khổ thì ta phải dùng chìa khóa vô thường, vô ngã. Vô  thường, vô ngã không phải là lý thuyết mà là chìa khóa, là những phương  pháp thực tập gọi là vô thường quán và vô ngã quán. Giáo lý vô thường và  giáo lý vô ngã chưa phải là tuệ giác về vô thường, vô ngã. Chúng ta có  thể hiểu rất rõ, nói rất hay về vô thường, vô ngã nhưng đó chỉ mới là  giáo lý mà thôi. Chỉ khi nào dùng chánh niệm mà sống đời sống hằng ngày,  quán chiếu sự vật để chứng nghiệm được tự tính vô thường, vô ngã thì  mới gọi là tuệ giác vô thường, tuệ giác vô ngã. Cần phải nhấn mạnh lại  một lần nữa: Ý niệm vô thường, ý niệm vô ngã không phải là tuệ giác vô  thường, không phải là tuệ giác vô ngã.

Tiếp xúc với niết bàn

Khi đã có tuệ giác vô thường và vô ngã rồi thì thấy được tính cách y  tha khởi của sự vật. Khi mà tiếp xúc được với tự tánh viên thành thật  của sự vật thì tiếp xúc được với niết bàn ngay trong giờ phút hiện tại.  Niết bàn không phải là một hiện tượng của tương lai. Niết bàn là tự tánh  viên thành thật của sự vật mà sở dĩ chúng ta không tiếp xúc được là vì  chúng ta kẹt vào thường và ngã. Nếu quán chiếu sự vật bằng vô thường  quán và vô ngã quán thì có thể tiếp xúc với niết bàn ngay bây giờ và ở  đây. Vô thường, vô ngã là tướng, niết bàn là thể.

Trở lại ví dụ về đồng bạc cắc. Ta ví vô thường là mặt sấp của đồng  bạc cắc, vô ngã là mặt ngửa của đồng bạc cắc và niết bàn là chất kim khí  của đồng bạc cắc. Hai mặt sấp, ngửa là phần tướng, chất kim khí là phần thể. Vô thường, vô ngã là tướng, niết bàn là thể.  Nhưng mỗi khi chạm vào mặt sấp hay mặt ngửa của đồng bạc cắc thì đồng  thời cũng chạm vào chất kim khí của đồng bạc cắc. Vì vậy khi chạm vào tự  tánh vô thường, vô ngã của sự vật thì cũng chạm ngay vào niết bàn, khi  chạm vào tính y tha thì chạm vào tính viên thành thật. Y tha và niết  bàn, tuy hai mà một.

Tự tánh y tha và tự tánh niết bàn tuy hai mà một. Chạm vào một cái là  chạm vào cái kia. Cũng như sóng và nước, chạm vào sóng tức là chạm vào  nước. Ở trong Ba Mươi Bài Tụng Duy Biểu của Thầy Thế Thân có câu nói lên  ý nghĩa này: "Tự tánh viên thành thật và tự tánh y tha khởi, không phải  là một mà cũng không phải là khác" (Cố thử dữ y tha, phi dị phi bất  dị). Tự tánh viên thành thật, tự tánh niết bàn là một với tự tánh y tha  khởi của sự vật. Nhờ y tha khởi mà đi vào được viên thành thật. Cũng  giống như nhờ cửa mà vào được nhà, nhưng cửa cũng là nhà.

Chìa khóa của sự tu tập.

Đến đây chúng ta thấy rõ chìa khóa của sự tu tập, thấy rõ con đường  tu tập. Tức là phải sống đời sống hằng ngày như thế nào để thắp lên ánh  sáng của chánh niệm. Lúc ngồi thiền, giặt áo, lúc lau nhà, ăn cơm, phải  làm tất cả những điều đó trong chánh niệm. Dùng chánh niệm làm ánh sáng  để tiếp xúc với vạn sự, vạn vật ở trong mình và xung quanh mình trên  phương diện tâm lý, sinh lý cũng như vật lý. Do đó, ta sẽ thấy được tánh  y tha khởi của tất cả những gì mình tiếp xúc, trong đó có bản thân. Đó  là con đường duy nhất có thể chuyển vô minh thành tuệ giác, chuyển hận  thù thành tình thương, chuyển khổ đau thành hạnh phúc, an lạc. Chỉ có  một con đường đó thôi!

Luân hồi và chân như, tuy hai mà một.

Luân hồi có gốc rễ nơi nhận thức thường và ngã, nơi biến kế chấp. Vì  nhận thức thường và ngã, vì biến kế chấp cho nên có nhiều vô minh. Vô  minh đưa tới luân hồi. Trong khi đó, nếu quán chiếu tự tánh y tha khởi  của vạn vật thì thấy được tự tánh viên thành thật. Cái nhìn ấy đem tới  sự giải phóng, không còn kẹt vào những ý niệm về thường/đoạn, có/không,  sinh/diệt, một/nhiều....

Lấy ví dụ về cái chết. Cái chết thuộc về cặp sinh-diệt. Nó là một đe  dọa thường xuyên. Chúng ta lâu lâu lại nhớ: "Nay mai thế nào ta cũng  chết". Nhưng dầu cho không nhớ đi nữa thì cái ý niệm sợ chết vẫn có mặt  thăm thẳm trong chiều sâu tâm thức và âm thầm điều khiển cách hành xử  hằng ngày của chúng ta. Tu tập là dùng ánh sáng chánh niệm soi vào thực  tại để thấy rằng không có sinh và không có diệt. Chúng ta đã nói nhiều  lần rằng sinh nghĩa là từ không gì cả mà thành một cái gì. Và diệt là từ  chỗ mình là một người nào đó mà trở thành không có gì hết. Đó là ý niệm  về sinh diệt.

Nếu chúng ta dùng mắt quán chiếu y tha khởi mà đi sâu vào lòng sự vật  thì chúng ta thấy rằng ý niệm sinh diệt là vô minh, là sai lầm. Không  thể nào từ cái không mà thành cái có được. Một nhà bác học Pháp có nói :  "Rien ne se perd, rien ne se crée"  (Không có gì sinh, không có gì  diệt). Khoa học mà còn thấy như vậy, huống hồ là trong đạo học khi sử  dụng quán chiếu tính y tha!

Một khi ý niệm về sinh và về diệt đã bị đập tan rồi thì không còn sợ  chết nữa. Chúng ta cảm thấy thảnh thơi, và luân hồi trở thành chân như.  Luân hồi, chân như tuy hai mà một. Chân như chẳng qua chỉ là luân hồi  chuyển thành mà thôi.

Sư Vân Phong đời nhà Lý tới hỏi thầy là thiền sư Thiện Hội: "Bạch  Thầy, đi tìm bất sinh, bất diệt ở chỗ nào?" Vị thiền sư trả lời: "Tìm  ngay ở chỗ sinh diệt".

Bài tụng 42: Hoa và rác